Hierarchiczna struktura Kościoła
10 sierpnia 2011
Skąd się wzięła hierarchiczna struktura Kościoła, czy pochodzi od Jezusa Chrystusa - Założyciela Kościoła, jaką ma strukturę i czemu służy? Oto pierwsze pytanie pozwalające zrozumieć sens istnienia Kościoła. Nazwa hierarchia z łac. oznacza święty porządek. Chodzi, więc o zachowanie porządku społecznego w kierunku uświęcenia, tj. przybliżenia się ku Bogu zachowując Boskie warunki. Każda społeczność potrzebuje pewnej hierarchii, która pozwoli jej lepiej funkcjonować zgodnie z jej naturą i celem. Hierarchia kościelna ma swój początek w Boskich zamiarach Jezusa Chrystusa, a z upływem okoliczności, czasu i miejsca przybrała obecną strukturę i formę.
Co było na początku?
Ewangelie mówią o powołaniu przez samego Jezusa grupy 12 uczniów, których nazwał apostołami. Dwunastka nawiązuje do historii Starego Testamentu, gdzie Bóg Jahwe przygotowywał swój lud wybrany z 12 pokoleń Izraela do jego misji zbawczej. Wyrażała ona tym samym kontynuację tej misji w nowych okolicznościach i na warunkach ustalonych teraz przez samego Jezusa. Dwunastka rezerwowała, więc nazwę dla pojęcia Kościoła powołanego przez Chrystusa i prowadzonego przez ich dwunastu widzialnych świadków. Do tego stopnia był to ważny symbol, że kiedy zabrakło jednego apostoła należało go natychmiast uzupełnić. Tak było w przypadku zdrady i odejścia Judasza, którego uzupełniono wyborem Macieja. Uczyniono to poprzez jednogłośny wybór kandydata pod natchnieniem Ducha Świętego, dokonany spośród świadków Jezusa, na którego później nakładano ręce. Gest ten, nazywany później (po)święceniem (Bogu), nawiązywał znów do praktyki Starego Testamentu, poprzez który przekazywano władzę i ciągłość misji zleconej przez Boga. Czynność ta przeszła do praktyki Kościoła w postaci sukcesji apostolskiej, gwarantującej następcy apostoła jego władzę i ciągłość misji. Dwunastka stała się, więc symbolem tożsamości Kościoła pod przewodnictwem świadków Jezusa, czyli apostołów. Termin apostoł pochodzi z greckiego słowa apostolos używanego na oznaczenie komendanta, wysłannika. W Nowym Testamencie jest on związany z byciem świadkiem Jezusa, a potem misjonarzem rozproszonej diaspory chrześcijańskiej gwarantującej jej związek z Jezusem. Z woli samego Jezusa więź z Szymonem Piotrem stała się szczególnym widzialnym znakiem tej jedności i tożsamości, tak że sukcesja apostolska była ściśle związana z autorytetem Piotra.
Namiastki pierwotnej hierarchii
Po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa zauważa się aktywność pierwotnego Kościoła, czyli pierwszej dwunastki, która wraz z innymi wyznawcami Chrystusa gromadzi się w niedziele na „łamaniu chleba”. Zesłanie Ducha Świętego staje się bodźcem do głoszenia przez nich Królestwa Bożego, najpierw żydom, potem poganom. Dzieje Apostolskie i listy poszczególnych apostołów, szczególnie Piotra i Pawła, pokazują prężną działalność pierwotnego Kościoła, który szybko rozprzestrzeniał się na cały ówczesny basen Morza Śródziemnego, w ramach Cesarstwa Rzymskiego. Szczególnie owocne, choć nie pozbawione problemów, były trzy wyprawy misyjne św. Pawła, podczas których zakładał on wspólnoty chrześcijańskie i wzmacniał je strukturalnie. Chodziło o wyposażanie tych wspólnot w konieczny personel ludzi odpowiedzialnych za misję ewangelizacyjną Kościoła, zgodnie z wypracowaną praktyką i tradycją. Sukcesja apostolska gwarantowała następcom apostołów, biskupom (episkopoi), kontynuację misji zbawczej w łączności z autorytetem Piotra. Byli to z reguły uczniowie apostoła, nabierający u jego boku potrzebnej wprawy w rządzeniu, co widać na przykładzie św. Pawła i jego dwóch uczniów: Tytusa i Tymoteusza. W II w. już każda wspólnota chrześcijańska miała swego biskupa, który miał do dyspozycji pomoc w postaci tzw. starszych, czyli grona prezbiterów, oraz diakonów. Diakonat został ustanowiony z myślą o działalności charytatywnej we wspólnocie chrześcijańskiej, później przejął również niektóre funkcje liturgiczne. Początkowo, zgodnie z tradycją, powoływano przy biskupach po siedmiu diakonów, z czasem przestano przestrzegać tej zasady. Prezbiter (presbiteroi, tj. starszy) był z początku pojęciem zamiennym z biskupem, szybko jednak zaczął oznaczać sacerdos, kapłana podległego biskupowi i jego nieodłączną pomoc w sprawowaniu liturgii.
Obecna hierarchia Kościoła
Znana nam dziś hierarchia Kościoła jest wynikiem długiej ewolucji i wdrażania jej najzdrowszej tradycji sięgającej korzeniami praktyki starotestamentalnej i samego Jezusa. Ważnym gestem stało się nałożenie rąk biskupa z wypowiadaną modlitwą konsekracyjną, które równało się ze święceniami kapłańskimi w jego trzech stopniach: diakona, prezbitera i biskupa. Razem: diakoni, prezbiterzy i biskupi, pod przewodnictwem tego ostatniego, głoszą po dziś dzień ludowi Bożemu Królestwo Boże. Od samego początku podkreślano wagę autorytetu Piotra związanego ze Stolicą Apostolską w Rzymie, który stał się widzialnym znakiem jedności Kościoła. W łączności z nim pozostali biskupi rozproszeni po całym świecie, gdzie przewodniczyli swoim lokalnym kościołom, tworzyli wspólne kolegium biskupie wywodzące się z kolegium apostołów; tak powstały episkopaty poszczególnych krajów i regionów. Administracyjne potrzeby wytworzyły podział na: biskupów ordynariuszy, stojących na czele określonej diecezji (większym terenie pracy duszpasterskiej), oraz biskupów pomocniczych, którzy pomagali tym pierwszym. Większe diecezje, nierzadko o historycznej przeszłości, zyskały miano archidiecezji, a ich rządcy w uznaniu zasług zostawali arcybiskupami. Nominacje na biskupów odbywają się według ustalonych procedur w danym regionie, zawsze w porozumieniu z papieżem. Na poziomie diecezji, biskup mianuje ze swoich prezbiterów proboszczów oraz ich współpracowników, tzw. wikarych. Diakonat może być stałą formą życia z reguły w małżeństwie (tzw. diakonat stały), lub etapem do uzyskania święceń prezbiteratu z zachowaniem celibatu.
Specjalne godności w Kościele
W XI w. ostatecznie ukształtowała się w Kościele specjalna instytucja Kolegium Kardynałów Świętego Kościoła Rzymskiego. Jej rolą było i jest wspomaganie papieża w kierowaniu Kościołem, czym nawiązywała do starożytnej rady starszych kierującej diecezją rzymską pod przewodnictwem biskupa Rzymu. Kolegium to zbiera się na konsystorzach zwoływanych przez papieża dla omówienie ważnych spraw Kościoła oraz na konklawe, by wybrać nowego papieża. Kardynałów dobiera sobie papież spośród zasłużonych ludzi Kościoła, najczęściej biskupów większych diecezji, Kurii Rzymskiej oraz profesorów teologów. Jest podany limit ilości kardynałów (na obecny stan: 195) oraz ich kanoniczny wiek (80 lat), by mogli należeć do grona, z którego wybierany jest papież.
Osobnym wyróżnieniem ze strony papieża w stosunku do zasłużonych księży jest tzw. prałatura Stolicy Apostolskiej oraz godność kanonika Stolicy Apostolskiej. Przyznaje je papież na prośbę poszczególnych biskupów, w dowód specjalnych zasług kandydata dla lokalnego Kościoła. Uprawnia ono do wyróżnienia się ubiorem podczas liturgii kościelnych. Również biskupi, w dowód uznania zasług, mają przywilej odznaczania swoich prezbiterów godnością kanonika gremialnego (wchodzącego w skład kapituły katedralnej, czyli rady biskupiej) lub honorowego.