Encykliki papieskie: kto je czyta?
No właśnie. Tak mi przyszło na myśl w związku z ukazaniem się niedawno (2009) kolejnej encykliki papieża Benedykta XVI (Caritas in veritate), kto właściwie czyta encykliki papieskie? Po co się je w ogóle pisze? Do kogo są one kierowane? Jaką mają skuteczność i wpływ na rzeczywistość, o której one traktują?
Czym jest encyklika?
Wstępnej odpowiedzi, jak zwykle, należy szukać w definicji rzeczy, o której się mówi. Słowo „encyklika” pochodzi z greck. słowa enkyklos (okólny), i oznacza orędzie, oficjalne pismo napisane przez papieża do biskupów i wiernych traktujące o zasadach wiary i moralności chrześcijańskiej, organizacji wspólnoty kościelnej, lub omawiające różne aspekty życia indywidualno-społecznego w świetle wiary. Jako takie, należy do autorytatywnego, zwyczajnego nauczania papieża instruującego biskupów i wiernych w wyżej wymienionych sprawach, pozwalając im w ten sposób odczytać Ewangelię Chrystusową w nowych warunkach życia, w których przyszło im żyć.
Przez autorytatywne rozumie się to, że stoi za nim autorytet samego Kościoła, który reprezentuje papież jako Jego widzialna głowa; przez zwyczajne należy rozumieć nauczanie papieża i biskupów, będących z nim w jedności, w sprawach wiary i obyczajów. Papież poprzez swoje encykliki, z jednej strony, naucza wiernych podając biskupom materiał do nauczania; z drugiej strony, informuje wszystkich ludzi (również niewierzących, tzw. ludzi dobrej woli) o stanowisku Kościoła katolickiego w danych sprawach, przedstawiając je w duchu Ewangelii Chrystusa.
W historycznym rozwoju
Na samym początku, tj. od IV w., encyklika była listem okólnym biskupów do ich użytku wewnętrznego. Od VI w. odnosi się już tylko do listów papieskich wysyłanych do biskupów i oddanych jego pieczy wiernych. Jego obecny kształt i rozumienie przybrało pod koniec XVIII w. Praktykę wydawania (publikowania) encyklik rozpoczął papież Benedykt XIV swoją Ubi primum, w 1740 r., a wdrożył w życie jako normalną formę nauczania papieskiego Grzegorz XVI (1831-1846). Encykliki swoją nazwę czerpią z pierwszych łacińskich słów, w jakich są zawsze oryginalnie spisywane. Z początku ich treścią były sprawy wiary i organizacji kościelnej, później z czasem komplikowania się życia, pod wpływem rozwoju naukowo-technicznego, doszły tematy moralne, a kiedy pojawiły się proplemy związane z powstawaniem nowych klas społecznych (burżuazyjnej, mieszczańskiej i robotniczej) i istniejących nierówności, zaczęto omawiać różnorodne sprawy społeczne.
Tematyka i znaczenie
Jak wspomnielismy wyżej, tematem encyklik są z reguły sprawy wiary, organizacji kościelnej i moralności katolickiej omawiane przez papieży, w obliczu wielorakich przemian cywilizacyjnych współczesnego świata, pod wpływem nowych odkryć naukowych i technicznych. Ostatnie dwa wielki przyniosły dodatkowo problemy społeczne, jakie się z tym zaczęły wiązać. Chodzi o to, by pokazać dzisiejszemu człowiekowi całokształt życia indywidualno-społecznego w perspektywie nauczania Jezusa Chrystusa. I na tym polega ich niezastąpiona rola: zawierają całą wykładnię nauki Chrystusa dla każdego z nas, którą z racji nowych wyzwań i potrzeb Kościoła i świata nie znajdzie się wprost w Piśmie św. i wcześniejszej tradycji.
Niektóre z nich odegrały szczególną i przełomową rolę w prawidłowym odczytaniu Objawienia Bożego oraz w obronie podstawowych praw ludzkich, torując drogę nowym cywilizacyjnym rozwiązaniom. I tak np. papież Leon XIII w Libertas praestantissimum (1888), mówi o związku między wolnością i liberalizmem; a w Rerum novarum (1891), porusza kwestię społeczną i prawa pracowników. Pius XI w Casti connubi (1930), ukazuje prawidłowe zasady życia małżeńskiego, Pius XII w Mystici Corporis (1943), tłumaczy koncepcję Kościoła jako Mistycznego Ciała Chrystusa, a w Divino Afflante Spiritu (1943) wyznacza kryteria dla studiów biblijnych. Jan XXIII, w Mater et magistra (1961), wyjaśnia rozwój tzw. kwestii społecznej; Paweł VI, w Humanae vita (1968), podaje naukę Kościoła na temat naturalnej regulacji poczęć; Jan Paweł II, w Laborem exercens (1981), pokazuje humanizującą rolę pracy ludzkiej, w Fides et ratio (1998), unaocznia relacje między nauką a wiarą, a w Evangelium Vitae (1995) współczesne problemy bioetyczne. Ostatnia encyklika Benedykta XVI dotyczy kryzysu gospodarczego.
Jak je czytać?
Skoro encykliki są skierowane do biskupów i ogółu wiernych, a także do wszystkich ludzi dobrej woli, zatem winni je czytać wszyscy. Jednakże już wstępna lektura jakiejkolwiek z nich pokazuje, że nie jest to takie łatwe bez odpowiedniego komentarza. Są to bowiem fachowe teksty, często przygotowywane z fachowcami w poszczególnych dziedzinach i pisane przez wiele lat. Dlatego należy do nich podchodzić z odpowiednim przygotowaniem, a jeśli się takiego nie ma, winno się je przyjmować z wielką pokorą i wierzyć, że fachowcy i papież zrobili dla nas kawał dobrej roboty pokazując rozwiązanie danego problemu w duchu Jezusa Chrystusa.
Dziś na ogół wyróżnia się trzy okresy, w jakich powstawały encykliki: do Soboru Watykańskiego I (1876) opublikowano 194 encyklik, do Soboru Watykańskiego II (1963-1965) – 263, po tym Soborze – 32. Z tego papieże XX w.: Grzegorz XVI napisał 16 encyklik, Pius IX – 33, Leon XIII – 48, Pius X – 10, Benedykt XV – 12, Pius XI – 30, Pius XII – 23, Jan XXIII – 9, Paweł VI – 7, Jan Paweł II – 14, Benedykt XVI – dotychczas 3.